مهلت دادن و شتاب نكردن خداوند در عذاب بندگانش بر دو گونه است؛

اوّل: تأخير و مهلت دادن عذاب نسبت به مؤمنان:

هدف خداوند متعال در اين تأخير، بيدار شدن بنده مؤمن و پيدا كردن راه‏ هدايت و رستگارى است، در واقع يك نوع تفضّل و مهربانى از طرف خداوند مقدّر شده تا بنده از خواب غفلت بيرون بيايد و راه توبه پيش بگيرد و با خداى خود آشتى كند. و بدا به حال كسى كه با اين همه لطف خداوند، باز هم راه اهمال و سستى را پيشه خود ساخته و دنبال بيرون آمدن از شقاوت و بدبختى است، پس نبايد بر استدراج و تأخير انداختن خداوند، غرّه شد و از توبه غافل ماند.

حضرت على عليه السلام در اين باره مى‏فرمايد:

قَدْ امْهِلُوا فى‏ طَلَبِ الْمَخْرَجِ وَ هُدُوا سَبيلَ الْمَنْهَجِ وَ عُمِّرُوا مَهَلَ الْمُسْتَعْتِبِ. «1»

اينان در دنيا براى بيرون آمدن از گمراهى مهلت داده شدند، و به راه روشن هدايت گشتند، و فرصت در اختيارشان قرار گرفت، مانند فرصت دادن به شخصى كه ناراضى را از خود راضى كند.

دوّم: تأخير در عذاب نسبت به كفّار:

از آيات و روايات و احاديث استفاده مى‏شود كه: مهلت دادن به كفّار و عدم شتاب در عذاب آنان در واقع يك نوع مجازات الهى محسوب مى‏شود به نام مجازات استدراجى، يعنى چنين است كه خداوند گناهكاران را طغيان‏گران جسور و زورمند را طبق يك سنّت، فورى و سريع مجازات نمى‏كند، بلكه درهاى نعمت‏ها را به روى آنها مى‏گشايد.

هرچه بيشتر در مسير طغيان گام برداند، نعمت خود را بيشتر مى‏كند، و اين از دو حال خارج نيست، يا اين نعمت‏ها، باعث تنبّه و بيداريشان مى‏شود، كه در اين حال برنامه هدايت الهى عملى شده است، و يا اين كه بر غرور و بى‏خبرى آنان مى‏افزايد، كه در اين صورت مجازات ايشان به هنگام رسيدن به آخرين مرحله، دردناك‏تر مى‏شود؛ زيرا هنگامى كه غرق انواع ناز و نعمت‏ها مى‏شوند، خداوند همه را ازمى‏گيرد و طومار زندگانى آنها را در هم مى‏پيچد و اين گونه مجازات بسيار دردناك و سخت‏تر است.

خداوند متعال در اين باره مى‏فرمايد:

فَذَرْنِى وَ مَن يُكَذّبُ بِهذَا الْحَدِيثِ سَنَسْتَدْرِجُهُم مّنْ حَيْثُ لَا يَعْلَمُونَ» «2»

پس مرا با كسانى كه اين قرآن را انكار مى‏كنند واگذار، به زودى ما آنان را به تدريج از آن جا كه نمى‏دانند [به سوى عذاب‏] مى‏كشانيم.

خداوند در اين آيات به گنهكاران هشدار مى‏دهد كه تأخير در كيفر را دليل بر پاكى و درستى خود، يا ضعف و ناتوانى پروردگار نگيرند و ناز و نعمت‏هايى را كه در آن غرقند، نشانه تقرّبشان به خدا ندانند، بلكه اين مقدّمه مجازات استدراجى خداوند است كه به آنها مهلت مى‏دهد بالا و بالاتر بروند امّا سرانجام آنان را چنان بر زمين مى‏كوبد كه اثرى از ايشان باقى نماند و تمام هستى و تاريخشان را در هم مى‏پيچد.

محمد بن مسلم در روايتى از امام محمد باقر عليه السلام چنين سؤال مى‏كند:

اخبِرنى‏ عَنِ الْكافِرِ الْمَوْتُ خَيْرٌ لَهُ أَمِ الْحَياةُ فَقالَ عليه السلام: الْمَوْتُ خَيْرٌ لِلْمُؤْمِنِ وَ الْكافِرِ، قُلْتُ: وَ لِمَ؟ قالَ: لِانَّ اللَّهَ يَقُولُ‏

وَمَا عِندَ اللَّهِ خَيْرٌ لّلْأَبْرَارِ» «3»

وَ

يَقُولُ:

وَلَا يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ أَنَّمَا نُمْلِى لَهُمْ خَيْرٌ لِاَنفُسِهِمْ إِنَّمَا نُمْلِى لَهُمْ لِيَزْدَادُواْ إِثْمًا وَلَهُمْ عَذَابٌ مُّهِينٌ» «4». «5»

خبر بده مرا از اينكه مرگ براى كافر بهتر است يا زندگى؟ امام عليه السلام در جواب فرمود: مرگ براى مؤمن و كافر خوب و پسنديده است. گفتم: چرا؟ فرمود:

براى اينكه خداوند متعال مى‏فرمايد: «و آنچه [غير از بهشت و نعمت هايش‏] نزد خداست، براى نيكوكاران بهتر است.» و نيز مى‏فرمايد: «و كسانى كه كافر شدند، گمان نكنند مهلتى كه به آنان مى‏دهيم به سودشان خواهد بود، جز اين نيست كه مهلتشان مى‏دهيم تا بر گناه خود بيفزايند، و براى آنان عذابى خوار كننده است.».

امام صادق عليه السلام درباره تأخير و تعجيل عذاب مى‏فرمايد:

اذا ارادَ اللَّهُ بِعَبْدٍ خَيْراً عَجَّلَ عُقُوْبَتَهُ فِى الدُّنْيا وَ اذا اراد بِعَبْدٍ سُوءاً امْسَكَ عَلَيْهِ ذُنُوبَهُ حَتَّى يُوافِىَ بِها يَوْمَ الْقِيامَةِ. «6»

هر گاه خداوند خير بنده‏اى را بخواهد، در دنيا به مجازات او شتاب مى‏ورزد و هر گاه شرّ بنده‏اى را بخواهد، گناهانش را براى او نگاه مى‏دارد تا روز قيامت در برابر آن كيفر كامل ببيند.

پس اين اموال و فرزندان در حقيقت، يك نوع عذاب و مجازات براى كفّار مى‏باشد؛ زيرا خداوند مى‏خواهد آنها را در ناز و نعمت فرو برد تا به هنگام گرفتار شدن در چنگال كيفر الهى، تحمّل عذاب بر آنها دردناك‏تر باشد، چون اگر درهاى نعمت به سوى انسان بسته باشد و آمادگى پذيرش ناراحتى‏ها را پيدا كند، مجازات، زياد و دردناك نخواهد بود، امّا اگر كسى را از ميان ناز و نعمت بيرون كشند و

به سياه چال زندان وحشتناكى بيفكنند فوق العاده دردناك‏تر خواهد بود، علاوه بر اين‏ فراوانى نعمت، باعث مى‏شود پرده‏هاى غفلت و غرور بر روى چشمان ضخيم‏تر شود، تا آن جا كه راه بازگشت براى آنان غيرممكن گردد و اين همان عذاب استدراجى خداوند است و به تعبير ديگر بدترين نوع گمراهى، آن است كه خداوند انسان را به حال خود واگذارد و در گناه و معصيت به او مهلت دهد.

خداوند متعال در قرآن كريم مى‏فرمايد:

أَيَحْسَبُونَ أَنَّمَا نُمِدُّهُم بِهِ‏مِن مَّالٍ وَ بَنِينَ* نُسَارِعُ لَهُمْ فِى الْخَيْرَ تِ بَل لَّا يَشْعُرُونَ» «7»

آيا گمان مى‏كنند افزونى و گسترشى كه به سبب مال و اولاد به آنان مى‏دهيم،* در حقيقت مى‏خواهيم در عطا كردن خيرات به آنان شتاب ورزيم؟ [چنين نيست‏] بلكه [آنان‏] درك نمى‏كنند [كه ما مى‏خواهيم با افزونى مال و اولاد، در تفرقه، طغيان، گمراهى و تيره‏بختى بيشترى فرو روند.]

امير المؤمنين عليه السلام نيز نه تنها به كفّار، بلكه به تمامى اقشار جامعه اعم از مؤمن و كافر هشدار مى‏دهد كه مواظب عذاب استدراجى خداوند باشند، مبادا مهلت دادن و تأخير در عذاب باعث بيشتر شدن غفلت انسانى از توبه و بازگشت شود.

امام على عليه السلام در نهج البلاغه مى‏فرمايد:

انَّهُ مَنْ وُسِّعَ عَلَيْهِ فى‏ ذاتِ يَدِهِ فَلَمْ يَرَذلِكَ اسْتِدْراجاً فَقَدْ امِنَ مَخُوفاً. «8»

چرا كه به هر كس نعمت وسيع بخشيده شود و آن را مقدمه كيفر تدريجى به حساب نياورد از برنامه ترسناكى، خود را ايمن دانسته.

امام صادق عليه السلام در تفسير آيه:

وَالَّذِينَ كَذَّبُواْ بَايتِنَا سَنَسْتَدْرِجُهُم مّنْ حَيْثُ لَايَعْلَمُونَ» «9»

و كسانى كه آيات ما را تكذيب كردند، به تدريج ازجايى كه نمى‏دانند [به‏ ورطه سقوط و هلاكت مى‏كشانيم تا عاقبت به عذاب دنيا و آخرت دچار شوند.]

مى‏فرمايد:

هُوَ الْعَبْدُ يَذْنِبُ الذَّنْبَ فَتُجَدَّدَ لَهُ النِّعْمَةُ مَعَهُ تُلْهيه تِلْكَ النِّعْمَةُ عَنِ الْاسْتِغْفارِ مِنْ ذلِكَ الذَّنْبِ. «10»

بنده گنهكارى است كه پس از انجام گناه، خداوند اورا مشمول نعمتى قرار مى‏دهد، ولى او نعمت را به حساب خوبى خودش گذاشته و از استغفار در برابر گناه غافلش مى‏سازد.

و نيز در روايتى ديگر مى‏فرمايد:

انَّ اللَّهَ اذا ارادَ بِعَبْدٍ خَيْراً فَاذْنَبَ ذَنْباً اتْبَعَهُ بِنِقْمَتِهِ وَ يُذَكِّرَهُ الْاسْتِغْفارَ وَ اذا اراد بِعَبْدٍ شَرَّاً فَاذْنَبَ ذَنْباً أَتْبَعَهُ بِنِعْمَةٍ لِيُنْسِيَهُ الْاسْتِغْفارَ وَ يَتَمادى‏ بِها. «11»

هر گاه خداوند خير بنده‏اى را بخواهد، به هنگامى كه گناهى انجام مى‏دهد او را گوشمالى مى‏دهد تا به ياد توبه بيفتد و هنگامى كه شرّ بنده‏اى را (بر اثر اعمالش) بخواهد، موقعى كه گناهى مى‏كند نعمتى به او مى‏بخشد تا استغفار را فراموش نمايد و به آن ادامه دهد.

منبع:عرفان